گزارشی از نخستین چاپخانه ی ایران؛
نخستین کتاب چاپی ایران در جلفای اصفهان به طبع رسید
نخستین کتاب دنیا در سال 1455 میلادی توسط گوتنبرگ به چاپ رسید و نخستین کتاب در ایران نیز در سال 1638 میلادی مطابق با 1017 هجری شمسی در جلفای اصفهان چاپ شده است.
هنگامی که خلیفه ارامنه‌ی جلفای اصفهان شنید در اروپا کتاب چاپ می‌کنند، به این فکر افتاد که برای چاپ کتاب تلاش کند. لذا از سال 1636 تا 1638 با کوشش همکاران خود و بدون داشتن راهنما، وسایل چاپ را شامل کاغذ، مرکب، ماشین و حروف ساخت تهیه و نخستین کتاب را به‌عنوان ساغموس (زبور حضرت داوود) در 572 صفحه به چاپ رساند.
در پایان این کتاب، یادداشتی است که در آخرین قسمت آن قریب به این مضمون آمده است: « در سال 1638 میلادی در دیر جلفای اصفهان توسط ناقابل، خلیفه خاچادور گساراتسی این کتاب به چاپ رسید که یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل همکاران به کار مشغولیم؛ برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم؛ مگر فقط کمک روح‌القدس و دعاهایتان زنده و در غیر حیات که روح‌شان به خدا پیوسته است. با کمک و همیاری فرزند روحی‌ام استاد هاکوپجان، کشیش هوهانس، کشیش میکاییل و هوسپ. بنابراین در دعاها شما خلیفه‌ی ناقابل، خاچادور را به یاد بیاورید. همچنین برادران کمک‌رساننده و شما همیشه از حضرت مسیح (ع) در یاد بوده باشید.»
به گفته‌ی مدیر پیشین موزه و چاپخانه‌ی کلیسای وانک در زمان خلیفه خاچادور سه کتاب دیگر با عنوان «حارانس وارک» (سرگذشت پدران روحانی) در 705 صفحه، «خور هرداد دتر»، «کتابچه‌ی دعای خواص» در 48 صحفه، هر دو در سال 1641 و کتاب «ژاماگیرک» کتاب دعاها و سرودهای کلیسایی در 695 صحفه در این چاپخانه به چاپ رسیدند.
لئون میناسیان در توضیح روند کار این چاپخانه‌ی قدیمی گفت: خلیفه خاچادور در جریان کار چاپ متوجه شد که بدون فراگیری فن چاپ نمی‌تواند چاپ مطلوبی داشته باشد. لذا یکی از شاگردان خود را به نام هوانس وارتاپت (خلیفه هوانس) در سال 1639 به اروپا فرستاد؛ تا از نزدیک با کار و روش چاپ، آشنایی بیشتری پیدا کند و بازگردد، تا به چاپ کتاب رونق بیشتری دهد.
وی افزود: هوانس وارتاپت به‌مدت هفت سال تا 1646 در اروپا ماند و در سال 1646 در شهر لیورنو ایتالیا یک نسخه از کتاب «زبور حضرت داوود» را چاپ کرد و برای معلم خود، خلیفه خاچادور فرستاد؛ ولی در هنگام بازگشت، متوجه شد که معلم و پدر روحانی خود را در حالی که 26 سال یعنی از 1620 تا 1646 پیشوایی مذهبی ارامنه‌ی جلفای اصفهان را داشته، از دست داده است.
میناسیان در تشریح فعالیت‌های هوانس وارتاپت، توضیح داد: هوانس وارتاپت در اروپا کتاب چاپ کرد و در زمان بازگشت، یک ماشین چاپ با حروف و کلیشه‌های متعدد برای چاپ کتاب مقدس و غیره همراه خود آورد؛ اما چون معلم و یاور خود را از دست داده بود، نتوانست آنچه را که در قلب داشت به عمل برساند.
وی ادامه داد: وارتاپت در کلیسای وانک با ماشین چاپ خود فقط یک کتاب به‌عنوان «بارزا تومار» (کتاب راهنمای تقویم) در سال 1647 در 83 صفحه منتشر کرد و در سال 1650 کتاب مقدس به چاپ رساند که به‌دلیل مخالفت همکاران خود ناتمام ماند و خود او هم جلفا را ترک کرد.
او درباره‌ی کلیشه‌هایی که هوانس وارتاپت همراه خود از اروپا آورده بود، توضیح داد: تعدادی از آن کلیشه‌ها در سال 1972 که مدیریت چاپخانه به من سپرده شد، هنگام کاوش و جست‌وجو پیدا شدند. از جمله‌ی آن کلیشه‌ها، 20 کلیشه مربوط به گریگور منور و شکنجه‌ی اوست که تاریخ 1642 را دارند و عکس‌های کلیسای وانک که به شکنجه‌ی گریگور مربوط هستند، از روی این کلیشه‌ها نقاشی شده است.
از دیگر کلیشه‌های موجود، 26 عدد به حضرت مسیح (ع) و روحانیان مقدس، 24 عدد به انجیل مقدس، دو عدد به نام‌های روزهای هفته و ماه‌ها، هفت عدد به انجیل (بزرگ‌تر از اولی‌ها)، یک عدد به حضرت مریم (س) در حالی که حضرت مسیح (ع) را در آغوش دارد و یک عدد به مصلوب شدن حضرت مسیح (ع) مربوط هستند.
پس از خلیفه خاچادور و هوانس وارتاپت کار چاپ کتاب مدتی تعطیل شد؛ تا اینکه در سال 1687 با کوشش خلیفه‌ی وقت (خلیفه استپانوس) دوباره آغاز شد و سه کتاب در سال‌های 1687 و 1688 چاپ گردید. از جمله اینکه خلیفه کتابی به قلم خود درباره‌ی بحث علیه کاتولیک‌ها به چاپ رساند که در مقایسه با صنعت چاپ در آن زمان از لحاظ خوانا بودن حرف و به لحاظ کیفیت چاپ و کاغذ بسیار بهتر است؛ ولی پس از آن، کار چاپ دوباره تعطیل شد؛ تا سال 1872 که دوباره چاپخانه آغاز به‌کار کرد.
بنا بر این گزارش، از هشت کتاب یادشده سه عنوان مفقود شده‌اند و سه عنوان از این کتاب‌ها از جمله کتابچه‌ی دعای خواص و کتاب ژاماگیرک (کتاب دعاها و سرودهای کلیسا) به همراه تصویر کتاب نخست «زبور حضرت داوود» در موزه‌ی کلیسای وانک نگهداری می‌شوند. کتاب نخست یا «زبور حضرت داوود» در انگلستان و یکی از دیگر کتاب‌ها در اتریش هستند. همچنین نخستین نقشه‌ی جهان به زبان ارمنی که در سال 1695 در آمستردام به چاپ رسیده است، در موزه‌ی کلیسای وانک اصفهان نگهداری می‌شود.
میناسیان درباره‌ی ادامه‌ی کار چاپخانه، تصریح کرد: در تاریخ 1846 میلادی یکی از تجار ارامنه‌ی جلفا به نام مانوک هوردانانیان که در جاوه سکونت داشت، ماشین چاپ جدیدی که با چاپ روز مطابقت می‌کرد و در سال 1841 در انگلستان ساخته شده بود، به کلیسای وانک هدیه داد، فقط قسمتی از آن به کلیسا رسید؛ ولی قسمتی از آن از بوشهر به هندوستان برده شد و بعدها به جلفا برگشت داده شد.
وی افزود: این ماشین چاپ به‌دلیل نبود کارشناس برای نصب و راه‌اندازی، تا سال 1872 بی‌استفاده ماند و از آن سال شروع به‌کار کرد.
میناسیان ادامه داد: در سال 1904 خانه‌ی تجارت برادران کومایان به یادبود برادر مرحوم خود یک ماشین چاپ ساخت آلمان به چاپخانه‌ی کلیسا هدیه کرد که آن هم تا سال 1971 کار کرد و در آن سال، ویکتوریا شهبازیان به یاد فرزند مرحوم خود یک ماشین چاپ ملخی هایدلبرگ هدیه کرد.
وی درباره‌ی آثار به‌جا مانده از دستگاه‌های چاپ قدیمی، توضیح داد: از ماشین نخستین و دستگاهی که از اروپا آورده شد، فقط قطعاتی از جمله حروف‌های قدیمی دست‌ساز و کلیشه‌ها وجود دارند. ماشین سوم که به آن عقاب می‌گویند، در موزه به نمایش گذاشته شده است و چهارمین دستگاه نیز در انبار نگهداری می‌شود.
لئون میناسیان از سال 1957 مسؤول موزه‌ی کلیسای وانک و از سال 1972 به‌مدت 30 سال مدیر چاپخانه‌ی کلیسای وانک بوده است.
او درباره‌ی فعالیت خود در این چاپخانه، گفت: در طول 50 سالی که در اصفهان بودم، به چاپ کتاب و چاپ‌های دیگر پرداختم. بین سال‌های قرن 17 تا آخر قرن بیستم حدود چهارهزار و 522 کتاب و کتابچه در این چاپخانه منتشر شده است.
وی درباره‌ی نخستین کتاب فارسی و دیگر چاپخانه‌های ایران، توضیح داد: نخستین کتاب به زبان فارسی در دنیا در شهر لیدن هلند در سال 1094 هجری شمسی (1682 میلادی) به نام «داستان مسیح» به چاپ رسیده است.
نخستین کتاب به زبان فارسی در ایران نیز در سال 1191 هجری شمسی (1227 هجری قمری و 1771 میلادی) در تبریز به‌دستور عباس میرزا با عنوان «رساله فتح‌نامه» نوشته‌ی میرزا ابوالقاسم قائم مقام به چاپ رسیده است. همچنین نخستین چاپخانه‌ی فارسی در اصفهان در سال 1249 هجری شمسی (1287 هجری قمری و 1870 میلادی) ازسوی سیدمحمد حاج‌آقا به نام «حبل المتین» آغاز به‌کار کرده است که هنوز هم وجود دارد و به علی‌محمد جاودانه متعلق است. پیش از این چاپخانه، چاپخانه‌ی سنگی نیز وجود داشت که در سال 1244 قمری (1828 میلادی) «رساله حسینیه» در آن چاپ شده است.